Szmaglewska (Szmaglewska-Wiśniewska) Seweryna Maria (1916–1992), pisarka, działaczka społeczna.
Ur. 11 II we wsi Przygłów koło Sulejowa (pow. piotrkowski), była córką Antoniego (zm. 1930), pisarza gminnego, i Pelagii z Bystrońskich (zm. 1929), pochodzącej ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Miała młodszego brata Stanisława (ur. 1922).
S. mieszkała z rodziną we wsi Woźniki koło Piotrkowa Trybunalskiego; w l. 1928–30 uczyła się tam w dwuletniej szkole powszechnej. Po śmierci ojca wykwaterowano ją w r. 1930 ze służbowego domu i rozdzielono z bratem, którym zaopiekowali się krewni ojca. Zamieszkała w Piotrkowie Trybunalskim w internacie Państw. Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego, w którym podjęła naukę. Niebawem wzięli ją na wychowanie nauczyciele-społecznicy z tej szkoły, Aleksander i Aleksandra Matusiakowie. W r. 1933 uzyskała S. nagrodę za opowiadanie Nasz pan woźny, nadesłane na konkurs czasopisma młodzieży szkolnej „Kuźnia Młodych” (niewyd.). Debiutowała pod pseud. Uczestniczka wspomnieniem z wakacji pt. Harcerki piotrkowskie w Tatrach („Głos Trybunalski” 1933 nr 207). W r. 1936 zdała maturę, po czym w l. 1937–9 kształciła się w dwuletnim Studium Pracy Społeczno-Oświatowej na Wydz. Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; równocześnie w l. 1937–8 odbywała praktykę w redakcji warszawskiego miesięcznika „Dom. Osiedle. Mieszkanie”. Zajmowała się działalnością oświatową i harcerską, a dla działu audycji dziecięcych Polskiego Radia napisała kilka, przyjętych przez redakcję, reportaży. Wakacje w r. 1939 spędziła na obozie harcerskim w Beskidach.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, służyła S. ochotniczo jako pielęgniarka w szpitalu wojskowym w Piotrkowie Trybunalskim. W czasie okupacji niemieckiej zaczęła pisać powieść o wydarzeniach kampanii wrześniowej (nieukończona, los rękopisu nieznany). W r. 1940 wstąpiła w Piotrkowie do studenckiej organizacji konspiracyjnej i zajęła się rozwijaniem tajnej sieci bibliotecznej. Od r.n. kierowała, zorganizowanym przez spółdzielnię «Społem», nielegalnym kursem dla uczniów piotrkowskiej Szkoły Handlowej. Dn. 18 VII 1942 została aresztowana na jednej z ulic Piotrkowa. Przesłuchiwana w miejscowej siedzibie Gestapo, została następnie osadzona w więzieniu w Częstochowie. Wywieziona 6 X t.r. do obozu koncentracyjnego Auschwitz, przebywała od 7 X w Birkenau (Auschwitz II) (nr obozowy 22090). Pracowała tam w magazynie i była poddawana eksperymentom medycznym; pomagała współwięźniarkom, dzieląc się paczkami żywnościowymi, a dzieciom opowiadała bajki. Pisała utwór dramatyczny Ptaki w przelocie (rękopis spaliła w obawie przed rewizją) oraz prowadziła miłosną korespondencję z więźniem Birkenau, Witoldem Wiśniewskim, który pod koniec r. 1944 został wywieziony do Breslau-Lissa. Podczas ewakuacji obozu S. razem ze współwięźniarkami, Marią Sowiar i Wandą Kasperek, uciekła 18 I 1945 z transportu i znalazła się w okolicach Rybnika. Po przedostaniu się 28 I t.r. do Andrychowa, następnie Krakowa, gdzie zatrzymała się u rodziny, wyjechała do Warszawy, a na koniec osiadła u swych opiekunów Matusiaków w Piotrkowie Trybunalskim. Już jednak wiosną t.r. przeniosła się do Łodzi i razem z koleżanką z obozu, Marią Adamczyk, zamieszkała w wynajętym pokoju. Podjęła studia z zakresu nauk społecznych na Uniw. Łódz. W tym czasie napisała Dymy nad Birkenau (W. 1945, wyd. 18, W. 1994, przekłady: angielski, czeski, serbsko-chorwacki – wszystkie 1947, bułgarski 1948, indonezyjski 1961, holenderski 1964, rosyjski 1970, mongolski 1975, ukraiński 1990, hiszpański 2006). Książka, łącząc konwencje wspomnienia, reportażu i powieści realistycznej, stanowiła wszechstronne studium Auschwitz-Birkenau i przez długie lata oddziaływała na polską pamięć o niemieckich obozach koncentracyjnych.
Jesienią 1945 przeniosła się S. z Uniw. Łódz. na UJ. Podjęła w tym czasie współpracę z tygodnikiem „Przekrój”. W lutym 1946 Międzynarodowy Tryb. Wojskowy w Norymberdze powołał ją na świadka w sprawie sytuacji dzieci w Auschwitz-Birkenau (zapis zeznania: Cyprian T., Sawicki J., „Sprawy polskie w procesie norymberskim”, P. 1956). Przy tej okazji Dymy nad Birkenau włączono do aktu oskarżenia procesu norymberskiego. W Norymberdze odnalazł S-ą Wiśniewski i t.r. pobrali się. Po powrocie do kraju S. ponownie podjęła wiosną 1946 studia na Uniw. Łódz, jednak w związku z urodzeniem syna przerwała je w r. 1947. W grudniu t.r. była w Krakowie świadkiem w procesie czterdziestoosobowej załogi Auschwitz-Birkenau (zapis zeznania: Wiedzą tylko ci, którzy tam byli, „Perspektywy” 1976 nr 4). Poświęciła się pracy pisarskiej i wstąpiła do Związku Zawodowego Literatów Polskich (od r. 1949 Związek Literatów Polskich, ZLP). W dalszym ciągu (do r. 1949) współpracowała z „Przekrojem”; w l. 1946–50 publikowała też w „Polsce Zbrojnej”, „Służbie Społecznej” i „Dzienniku Łódzkim”. W r. 1952 ogłosiła, utrzymany w duchu socrealizmu reportaż Budujemy naszej Łodzi nowy dom (W.). W tygodniku „Świat” (1952 nr 43) opublikowała opowiadanie Mój syn się kształci, które miało wejść do planowanego zbioru Sylwetki łódzkich prządek (niewyd.). Na przełomie l. 1952 i 1953 odbyła S. z delegacją polskich pisarzy podróż do ZSRR. Opowiedziała o niej w reportażach: Epizod walki. (Z notatnika podróży po Związku Radzieckim) („Głos Pracy” 1953 nr 159), Pierwsze spacery po Moskwie („Pokolenie” 1953 nr 2), W Jasnej Polanie: Z podróży do Związku Radzieckiego („Przegl. Kult.” 1953 nr 4) oraz Walka o światło. (Z podróży po Gruzji) („Gaz. Białostocka” 1953 nr 34). Równocześnie publikowała reportaże o Warmii i Mazurach, gdzie często spędzała z rodziną wakacje (Bo Warmijo polskim krajem <„Świat” 1953 nr 7>, Agitatorzy mowy ojczystej <„Nowa Kult.” 1953 nr 8>, Poeci Warmii i Mazur <„Wieś” 1953 nr 130>). W r. 1953 została prezesem oddz. łódzkiego ZLP, a w r.n. weszła w skład Prezydium Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa. Należała do ZBoWiD oraz Klubu Oświęcimiaków w Warszawie, w którym regularnie spotykała się z koleżankami i kolegami z obozu. Uczestniczyła w Międzynarodowych Kongresach PEN Clubu w Amsterdamie (1954) i Wiedniu (12–19 VI 1955). W r. 1955 opublikowała socrealistyczną powieść Prosta droga Łukasza (W., wyd. 2, W. 1956), ukazującą na szerokim tle społeczno-obyczajowym losy biednego wiejskiego chłopaka, oraz kolejny zapis doświadczeń obozowych Łączy nas gniew (W., t.r. przekłady: angielski, francuski, włoski, niemiecki i rosyjski, wszystkie wyd. w W.). W r. 1956 ponownie udała się z delegacją polskich pisarzy do ZSRR.
W r. 1956 zamieszkała S. w Warszawie, a w r. 1958 została członkiem Polskiego PEN Clubu. Ogłosiła zbiór opowiadań Chleb i nadzieja (W. 1958, wyd. 2 rozszerzone, W. 1960, przekł. ukraiński 1965), zawierający m.in. reminiscencje obozowe. W składzie oficjalnej delegacji polskiej uczestniczyła w r. 1969 w spotkaniu p.n. Dni solidarności ludzi walczących o pokój w Berlinie Wschodnim. W Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu odbyła się 8 III 1960 prapremiera niepublikowanej komedii S-iej Miłość i wyobraźnia w reżyserii Tadeusza Kozłowskiego. Wiosną t.r. napisała S. drugą sztukę Posłuszny z Mrągowa (niewyd., niewyst.). Sukcesem okazała się natomiast powieść dla młodzieży o harcerzach Czarne Stopy (Kat. 1960, wyd. 29, W. 2008), która została włączona do lektur szkolnych, a na podstawie scenariusza S-iej zekranizowana w r. 1986 przez Waldemara Podgórskiego. Dobrze przyjęto również powieść Zapowiada się piękny dzień (W. 1960, wyd. 7 poprawione, W. 1988, przekł. holenderski 1966), osnutą na wspomnieniach «marszu śmierci» z Auschwitz i ucieczki z transportu. Pozostając w kręgu problematyki martyrologicznej, napisała przedmowę do „Pamiętników nauczycieli z obozów i więzień hitlerowskich 1939–1945” (W. 1962). Zredagowała i opatrzyła wstępem trzeci tom „Antologii pamięci 1939–1945”, zatytułowany „Więzienna krata” (W. 1964). Tematykę obozową kontynuowała, obok wątków psychologicznych i społeczno-obyczajowych, w opowiadaniu Puste miejsce przy stole (W. 1963) oraz powieści Krzyk wiatru (W. 1965, wyd. 3, W. 1970, przekł. holenderski 1967), traktującej o przygotowaniach do buntu więźniów w Birkenau. W r. 1963 została S. wybrana na członka Zarządu Głównego ZLP, a w r.n. wzięła udział w Międzynarodowym Kongresie Obrońców Pokoju w Moskwie. W duchu propagandy PRL występowała przeciw niemieckiemu rewizjonizmowi (Głos ich nie milknie, „Zielony Sztandar” 1961 nr 78) oraz wyścigowi zbrojeń (Nowy bezatomowy świat, „Nowa Kult.” 1962 nr 28, Pokój czy zagłada, tamże 1962 nr 31). Jako członek Prezydium Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa stanowczo protestowała w r. 1965 przeciw orędziu biskupów polskich do biskupów niemieckich (My nie przepraszamy, „Trybuna Robotn.” nr 308, „Głos Koszaliński” nr 310, „Sztandar Młodych” nr 304). Od r. 1968 wspierała na łamach „Trybuny Ludu” budowę Szpitala-Pomnika Centrum Zdrowia Dziecka (Cząstka naszych serc, 1968 nr 83, Pomnik poruszający serce, 1972 nr 281, Kamień węgielny, 1973 nr 151). W r. 1968 odbyła podróż do Szwecji i o problemach tamtejszej Polonii pisała do „Gazety Krakowskiej” (nr 112) oraz „Przekroju” (nr 1203). Na zaproszenie wydawnictwa «West-Friesland» przebywała pod koniec l. sześćdziesiątych wraz z mężem w Holandii. W opowiadaniach ze zbioru Odcienie miłości (W. 1969, wyd. 5, W. 1985) wróciła raz jeszcze do tematyki obozowej. Jako autorka Dymów nad Birkenau została w r. 1969 laureatką plebiscytu czytelniczego «Złoty Kłos», organizowanego przez redakcję „Dziennika Ludowego”.
S. napisała słuchowisko dla klas piątych Leśne sygnalizuje, nadane 19 V 1970 przez program drugi Polskiego Radia. Wspomnienia z procesu norymberskiego zawarła w powieści Niewinni w Norymberdze (W. 1972, wyd. 5, W. 1989, przekłady: słowacki 1975, holenderski 1980, rosyjski 1988). W r. 1973 opublikowała drugą powieść o harcerzach dla młodzieży Nowy ślad Czarnych Stóp (Kat., wyd. następne, Kat. 1994, wyd. łącznie pt. Czarne stopy. Nowy ślad Czarnych stóp, Kat. 1989). Za całokształt twórczości, ze szczególnym uwzględnieniem Dymów nad Birkenau i Niewinnych w Norymberdze, została wyróżniona w r. 1973 nagrodą ministra kultury i sztuki I st. w dziedzinie literatury, a za Nowy ślad Czarnych Stóp otrzymała w r. 1979 Harcerską Nagrodę Literacką Głównej Kwatery ZHP. W r. 1976 podróżowała ponownie do Holandii. W r.n. opublikowała powieść Wilcza jagoda (W., wyd. 3, W. 1988), w której na kanwie własnej biografii przedstawiła konflikty społeczne pierwszych lat powojennych na Mazurach. Wspomnienia z przedwojennej i okupacyjnej młodości zamieściła w książce Biała róża (W. 1983, przekł. ukraiński 1990, nagroda „Walki Młodych” im. Aleksandra Kowalskiego «Olka»). Ostatni zbiór opowiadań S-iej, Dwoje smutnych ludzi (W. 1986), był w większości wyborem z wcześniejszych tomów. W r. 1979 weszła S. w skład Polskiego Komitetu Obchodów Międzynarodowego Roku Dziecka, a w r. 1984 została członkiem komitetu organizacyjnego obchodów czterdziestej rocznicy powstania w getcie warszawskim. W r. 1985 wybrano ją na wiceprezesa Rady Naczelnej – Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa. Niewinnych w Norymberdze uhonorowano t.r. raz jeszcze, tym razem nagrodą Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej «Prasa. Książka. Ruch» im. Ludwika Waryńskiego.
S. przyjaźniła się m.in. z Aliną i Czesławem Centkiewiczami, Gustawem Morcinkiem, Magdaleną Samozwaniec, Janem Sztaudyngerem i Wojciechem Żukrowskim. Zmarła 7 VII 1992 w Warszawie, została pochowana 17 VII w rodzinnym grobie Wiśniewskich na cmentarzu Bródnowskim. Była odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi (1954), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1960), Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego (1967), Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1978), Medalem «Za udział w wojnie obronnej 1939» (1981), Medalem 40-lecia Polski Ludowej (1984), Krzyżem Oświęcimskim (1985) oraz Złotym Medalem Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej (1987).
W małżeństwie z Witoldem Wiśniewskim (1917–1989), architektem, autorem obozowych książek wspomnieniowych, miała S. synów Witolda (ur. 1947) i Jacka (ur. 1949), profesora literatury angielskiej i amerykańskiej w Inst. Anglistyki Uniw. Warsz. Imię S-iej przyjęła w r. 2005 szkoła podstawowa w Woźnikach.
Fot. w: „Poradnik Bibliotekarza” 1960 nr 10; – Literatura XX w., II; Morawiec A., Seweryna Szmaglewska (1916–1992). Bibliografia, Ł. 2007 (fot.); Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Współcz. pol. pisarze, VIII, X; – Bereza H., Zbyt prosta droga Łukasza, „Twórczość” 1956 nr 2; Hamerliński A., Seweryna Szmaglewska, „Nasz Klub” 1969 nr 3; Morawiec A., Realizm w służbie (nieosiągalnego) obiektywizmu. „Dymy nad Birkenau” Seweryny Szmaglewskiej, „Pam. Liter.” 2009 z. 1; Werner A., Trochę rozpaczy, dużo optymizmu, „Twórczość” 1963 nr 12; Wyka K., Pogranicze powieści, „Twórczość” 1946 z. 2; Żukrowski W., Ta inna Szmaglewska, „Nowe Książki” 1977 nr 16; – Dąbrowska J., Seweryna Szmaglewska, „Pro memoria” 2000 nr 13; Kobyłecka K., Rewizja, „Nowa Epoka” 1946 nr 19/20; Rajewski L., Seweryna Szmaglewska, „Na straży” 1963 nr 23; Śliwonik I., Seweryna Szmaglewska, „Przyjaciółka” 1976 nr 14; Warneńska M., Świadek oskarżenia mówi…, „Poradnik Bibliotekarza” 1960 nr 10; – Wywiady z S-ą: „Argumenty” 1984 nr 53, „Kierunki” 1986 nr 12, „Odgłosy” 1964 nr 10, „Przyjaciółka” 1973 nr 34, „Przyjaźń” 1964 nr 2; – „Życie Liter.” 1953 nr 20; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1992: „Gaz. Wyborcza” nr 163, „Kultura” (Paryż) nr 9, „Polityka” nr 29, „Prawo i Życie” nr 33 (L. M. Bartelski), „Rzeczpospolita” nr 169 (P. Kuncewicz), „Tyg. Powsz.” nr 31 (B. Mamoń), „Więź” nr 9, „Życie Warszawy” nr 172; – Mater. Red. PSB: Wydruk ze strony internetowej www.sp_wozniki.republika.pl – Informacje syna, Jacka Wiśniewskiego z W.
Arkadiusz Morawiec